Uşaqlarda xayaların enməməsi (Kriptorxizm) — səbəblər, əlamətlər və müalicə üsulları

Kriptorxizm nədir?

Kriptorxizm, yəni enməmiş xaya, oğlan uşaqlarında xayalığın içində yerləşməyən xayaya verilən addır.
Normalda hər iki xaya xayalıqda olmalıdır. Lakin bəzi uşaqlarda bu enmə prosesi pozulur və xaya qarın boşluğunda, qasıq kanalında və ya xayalığın üst hissəsində qalır.
Bu vəziyyət bir tərəfli və ya iki tərəfli ola bilər.

Kriptorxizmin səbəbləri

Hamiləlik dövründə xayalar qarın içərisindən Gubernakulum adlı toxuma vasitəsilə aşağı enir və peritonla birlikdə xayalığa doğru hərəkət edir.
Adətən hamiləliyin son həftələrində enmə tamamlanır: əvvəl sol, sonra sağ xaya yerinə düşür.
Əgər bu yolda hər hansı bir mexaniki və ya inkişaf pozğunluğu olarsa, xaya enməmiş vəziyyətdə qalır.

Diaqnoz necə qoyulur?

Doğumdan dərhal sonra diqqətli müayinə ilə diaqnoz qoymaq mümkündür.
Əksər hallarda valideynlər uşağın xayalarının xayalıqda olmadığını və ya qasıqda şişkinlik olduğunu fərq edərək həkimə müraciət edirlər.
Dəqiq diaqnoz yalnız uşaq cərrahının müayinəsi nəticəsində qoyulur.

Əgər xaya əl ilə hiss olunmursa?

Əl ilə palpasiya edilməyən xayaya “ələ gəlməyən xaya” (non-palpable testis) deyilir. Bunun 3 əsas səbəbi ola bilər:

1. Xaya qarın içində yerləşib.

2. Anadangəlmə inkişaf etməyib (xaya ageneziyası).

3. Hamiləlik zamanı damar burularaq xayanın çürüməsinə səbəb olub (intrauterin testis torsiyonu).

Bu hallarda laparoskopiya aparılaraq problemin səbəbi dəqiqləşdirilir (qapalı, işıqlı boru ilə qarın boşluğuna baxış).

Kriptorxizm necə müalicə olunur?

Əgər uşaqda həqiqi enməmiş xaya varsa, cərrahi əməliyyatla xayalığa endirilməlidir.
Çünki histoloji dəyişikliklər artıq 8-ci aydan başlayır. Buna görə əməliyyat 8 ayından gec olmayaraq aparılmalıdır.
Bəzən kriptorxizm qasıq yırtığı ilə birlikdə olur – bu halda əməliyyat daha erkən, yəni eyni prosedurda icra edilir.

🚫 Hormonal və alternativ müalicə barədə:

• Hormonal müalicə effektsiz və zərərlidir – istifadəsi qəti qadağandır.

• Masaj, isti vanna və s. kimi xalq üsullarının da tibbi əsası yoxdur.

• Yeganə effektiv müalicə üsulu cərrahiyyədir.

Əməliyyat edilməzsə hansı fəsadlar yaranır?

Xayalar spermatozoid istehsal edən orqanlardır və normal inkişaf üçün xayalıqda temperatur 35.5–36°C olmalıdır.
Qarın içində temperatur yüksək olduğuna görə xaya inkişafdan qalır və atrofiya olur.
Zədələnmiş xayaya qarşı əmələ gələn anticisimlər sağlam xayanı da zədələyə bilər.

Əsas fəsadlar:

1. Atrofiya – xayanın inkişafdan qalması

2. İnfertilitə (sonsuzluq)

3. Travma riski

4. Xayanın torsiyonu (burulma və qanqrena)

5. Gələcəkdə xərçəng riski

6. Psixoloji gərginlik və özgüvən problemi

Əməliyyat necə planlanır?

Əməliyyatdan 5 saat öncə uşaq ağızdan qida qəbul etməməlidir.
Əməliyyat öncəsi son müayinə aparılır və sedasiya verilərək uşaq əməliyyat otağına alınır.
Əməliyyat steril şəraitdə, ümumi anesteziya altında həyata keçirilir.
Uşaq heç bir ağrı hiss etmir. Əməliyyatdan sonra 2 saat müşahidə olunur və vəziyyəti stabildirsə evə yazılır.

Əməliyyatdan sonrakı nəzarət və baxım

• Qasıq və xayalıq nahiyəsində kiçik tənzif tampon olur.

• Tamponun nəcis və sidiklə çirklənməməsinə diqqət edilməlidir.

• Bez istifadə edilirsə, tez-tez dəyişdirilməlidir.

• 3-cü gün kontrol müayinəsində tampon çıxarılır.

• Tikişlər öz-özünə əriyən olduğu üçün çıxarılmasına ehtiyac yoxdur.

• Sonrakı nəzarətlər: 3-cü həftə və 3-cü ayda həyata keçirilir.

Nəticə

Kriptorxizm vaxtında aşkarlanarsa tam müalicə edilə bilər. Əks halda gələcəkdə reproduktiv və psixoloji problemlərə yol aça bilər.
Bu səbəbdən valideynlər uşağın xayalarının vəziyyətinə diqqətlə yanaşmalı və uşaq cərrahına vaxtında müraciət etməlidirlər.